ویژگی زیارتی شهر، البته بر حجم آب مصرفی می‌افزود و نیاز زائران حرم رضوی موجب می‌شد همیشه متولیان آستان دغدغه تأمین آب در اماکن متبرکه را داشته ‌باشند. حوض‌های قدیمی حرم که امروزه جای خود را به آبنماهای زیبا و چشمنواز داده‌اند، روزی روزگاری، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب مورد نیاز زائران و اماکن متبرکه محسوب می‌شدند. با این حال، پُر کردن این حوض‌ها و همچنین سقاخانه و سنگاب‌های حرم که پیش از این، درباره آن‌ها مفصل صحبت کردیم، کار راحتی نبود. امروزه هنگام تشرف به حرم مطهر هیچ‌کدام از ما احساس کمبود آب نمی‌کنیم؛ وضو می‌گیریم یا آب می‌نوشیم و بعد با خیال راحت یک گوشه می‌نشینیم و به خلوت خودمان می‌پردازیم. اگر جایی در اماکن متبرکه نیازی به شست‌وشو پیدا کند، خادمان شلنگ‌های آب را به شیرهای تعبیه شده در بخش‌های مختلف وصل می‌کنند و تمام. ولی تا ۹۰-۸۰ سال پیش، اوضاع این‌قدر بر وفق مراد نبود. امروز می‌خواهم برایتان از تاریخ تأمین آب در حرم رضوی بگویم؛ تاریخی که البته بخش مهمی از آن، با تاریخ منابع آب در شهر مشهد پیوستگی دارد.

قدیمی‌ترین منبع تأمین آب حرم

براساس متون تاریخی موجود، گویا قدیمی‌ترین منبع تأمین آب شهر مشهد و حرم مطهر، قنات سناباد بوده ‌است؛ قناتی که از زمان دفن پیکر مطهر امام رضا(ع) در مشهد وجود داشت و برپایه برخی نقل‌ها، از آن برای غسل دادن آن وجود نازنین استفاده کردند. ابن‌بابویه در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» به این نهر اشاره می‌کند. نهر سناباد تا قرن دهم هجری قمری یعنی تا اواخر دوره تیموری، هم آب مورد نیاز مشهد و هم آب مورد نیاز حرم را تأمین می‌کرد. با این حال، در عهد سلطان‌حسین بایقرا به دلیل نیاز مبرم شهر و حرم مطهر، آب چشمه گلسب که امروزه آن را با نام «چشمه‌گیلاس» می‌شناسیم، برای تأمین آب، مورد استفاده قرار گرفت. طرح این کار را امیرعلیشیر نوائی، وزیر خردمند آن دوره ریخت و با هزینه‌ای بسیار گزاف اجرا کرد. رسیدن آب چشمه گلسب به مشهد، تا حد زیادی نیازهای آبی آن دوران شهر مشهد را برطرف کرد، اما جمعیت شهر و نیز زائرانی که از راه‌های دور و نزدیک برای زیارت حرم رضوی می‌آمدند، پیوسته در حال افزایش بود به همین دلیل مشکل کم‌آبی و نیاز به تأمین آب بیشتر برای اماکن متبرکه، همچنان به قوت خود باقی ماند.

کارهای اساسی

گفتیم دوره صفویه، دوره تغییرات بنیادین در زیرساخت‌های شهری مشهد بوده ‌است. شاه‌عباس یکم در سال ۱۰۱۰ق. برای زیارت به مشهد آمد و در همان زمان، طرح ساخت خیابان مشهد ریخته شد. در وسط این خیابان، نهری جریان یافت که باید آب شهر را بهتر از گذشته تأمین می‌کرد. شاه صفوی دستور داد آب چشمه گلسب را به همراه چند قنات دیگر در این نهر جاری کنند و آن را بر مصارف زائران حرم رضوی وقف کرد. به این ترتیب، مشهد و حرم ثامن‌الحجج(ع) از نظر تأمین منابع آب وضعیت مناسبی یافت. اما گویا این رویه چندان طولانی نشد، چون در قرن دوازدهم قمری و در زمان نادرشاه بحران کم‌آبی و نیاز به تأمین منابع بیشتر، دوباره به چشم آمد. در این دوره، بخش مهمی از فعالیت‌های مهندسی در حرم رضوی به تأمین آب اختصاص پیدا کرد که معروف‌ترین آن‌ها، ایجاد سقاخانه اسماعیل‌طلایی بود. نادرشاه برای تأمین آب حرم، روش جدید دیگری را هم به کار گرفت؛ آوردن آب به وسیله چارپایان. وی سهمی از موقوفه دهشک را برای مصارف سقاخانه وقف نمود و براساس وقف‌نامه، همه روز چهار قاطر آبکش، از دهانه قنات سناباد و بعدها از حوض باباقدرت در شرق مشهد، آب مورد نیاز سقاخانه را حمل و در سنگاب آن می‌ریختند تا مورد استفاده شُرب زائران قرار گیرد. در همین دوره، نهر آب روستای گلستان در غرب مشهد را هم به حرم مطهر انتقال دادند. این کار با ایجاد مجرایی سرپوشیده توسط مهندسان آن زمان انجام شد؛ ابتدا آب را در محل ساختمان حکومتی هشت‌بهشت در چهارباغ مشهد از زمین بیرون آوردند و سپس با انتقال آن به دو آب‌انبار بزرگ، مقادیر زیادی آب ذخیره می‌کردند و پس از آن، با استفاده از کانالی زیرزمینی که از کنار نهر خیابان عبور می‌کرد، سرانجام این آب از زیر حوض وسط صحن کهنه بیرون می‌آمد، دور حوض می‌چرخید و سپس به سمت محلات پایین خیابان می‌رفت. البته به نظر می‌رسد با خشکسالی‌های پیاپی سال‌های بعد، ادامه کار این انتقال مهندسی شده، با مشکل روبه‌رو شده‌ باشد.

روش‌های نوین تأمین آب

در دوره قاجار تعداد آب‌انبارهای مشهد افزایش یافت. این موضوع نشان می‌دهد در این دوره باز هم بر جمعیت شهر و زائران افزوده شده است. در سال ۱۲۷۱ق. دوباره کم‌آبی در اماکن متبرکه مشکل ایجاد کرد. در این سال میرزافضل‌الله وزیرنظام در وسط صحن نو(آزادی) حوضی ساخت که از آب نهر خیابان تغذیه می‌شد. مؤتمن‌السلطنه در وسط این حوض، سقاخانه‌ای ایجاد کرد که در آینده درباره تاریخ آن بیشتر خواهید شنید. در همین ایام، اقدام‌های دیگری نیز مانند استفاده از قنات‌های جدید برای تأمین آب شهر، انجام گرفت. اما هیچ‌کدام از این کارها نتوانست به صورت اساسی و بلندمدت مشکل تأمین آب حرم رضوی را حل کند. تا اینکه در سال ۱۳۲۲ش. هنگامی که مشهد در اشغال نیروهای شوروی بود، با تقاضای مسئولان وقت آستان و در راستای تأمین آب مورد نیاز در حرم، مهندسان روس ابتدا در محل میدان بیت‌المقدس فعلی (فلکه آب) و بعد، در محل فعلی رواق امام‌خمینی(ره)، نخستین چاه‌های آب عمیق را حفر کردند؛ بعدها از آغاز دهه ۱۳۳۰ به بعد، حفر چاه برای تأمین آب اماکن متبرکه ادامه یافت و با توسعه لوله‌کشی شهر و تأمین بهداشتی آب از این طریق، به تدریج روی نهر خیابان هم پوشانده شد و این عملیات در سال ۱۳۴۴ش. کامل گردید. با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش روزافزون زائران، به‌ویژه پس از باز بودن شبانه‌روزی حرم مطهر، شبکه آب شهری متصل به حرم رضوی از آب چاه مجزا شد و پس از ساخت‌وسازهای جدید، سه انشعاب آب برای حرم مطهر از طریق خیابان‌های شیرازی، نواب صفوی و امام رضا(ع) تأمین کردند که به منبع اصلی آب شهر وصل است. البته تأمین آب برای شست‌وشو و نیازهای غیر شرب، هنوز هم از طریق چاه‌های عمیق رفع می‌شود.